Demoralizacja i czyny karalne nieletnich

W prawie polskim do postępowania wobec osoby, która popełniła czyn karalny, a nie ukończyła 17 lat, nie mają zastosowania zasady kodeksu karnego. Zamiast tego stosuje się specjalne postępowanie w sprawach nieletnich, które reguluje Ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich (w skrócie u.w.r.n.). Ma ono na celu zapobiegnięcie postępowania demoralizacji u nieletniego, czyli mówiąc potocznie “wyprowadzenie go na prostą”.  

W tym wpisie wyjaśnię, jak działają sądy w sprawach sprawach nieletnich przestępców oraz czym jest demoralizacja.

Nieletni – definicja 

Na początek należy wskazać jak u.w.r.n. definiuje osobę nieletnią. Zgodnie z art. 1 i 2 ustawy nieletnimi są osoby, które: 

1. ukończyły 10 lat, a nie są pełnoletnie i przejawiają cechy demoralizacji; 
2. są między 13, a 17 rokiem życia i popełniły czyn karalny;
3. orzeczono wobec nich środek poprawczy, wychowawczy lub leczniczy, który stosuje się do osiągniecia 21 roku życia.

Jak widać nieletnimi w rozumieniu tej ustawy nie są wszystkie dzieci i młodzi ludzie, a mogą być nimi nawet 20-latkowie, jeśli stosuje się wobec nich środek przewidziany w ustawie.  

Powstaje zatem pytanie jak prawo traktuje pozostałych młodych ludzi, którzy nie mieszczą się w podanych przedziałach wiekowych, np. 12-latka, który popełnił czyn karalny? 

Osoby poniżej 13 roku życia nie mogą odpowiadać za czyny karalne w żadnym zakresie. Nie oznacza to jednak, że sąd pozostanie bierny. Wobec takiego dziecka może być wszczęte postępowanie pod kątem potencjalnej demoralizacji. Różnica polega na tym, że w postępowaniu o popełnienie czynu karalnego sąd może zastosować inne, bardziej surowe środki np. umieszczenie w zakładzie poprawczym. 

9-latek popełniający czyn karalny nie może być przedmiotem żadnego postępowania, za jego czyny odpowiedzialność ponoszą w całości rodzice. 

Demoralizacja – kiedy zachodzi? 

Ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich często posługuje się pojęciem demoralizacji.  Demoralizacja to potocznie mówiąc proces odchodzenia od obowiązujących norm społecznych i prawnych. W ustawie nie ma definicji legalnej demoralizacji, jednak art. 4 u.w.r.n. wymienia jej przejawy. Należą do nich m. in.: 

1. dopuszczenie się czynu zabronionego,  
2. naruszanie zasad współżycia społecznego,  
3. uchylanie się od obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki, 
4. używanie alkoholu, środków odurzających, substancji psychotropowych i ich pochodnych. 

Wymienione zachowania to nie wszystkie możliwe przejawy demoralizacji, katalog jest otwarty. Ustawa nakłada na każdego obowiązek przeciwdziałania demoralizacji i zawiadomienia opiekunów, szkoły lub sądu o zachowaniach świadczących o demoralizacji nieletnich. 

Postępowanie sądowe w sprawie nieletnich 

Nadrzędną zasadą jest, że sąd rodzinny w sprawach nieletnich kieruje się ich dobrem. Jak mówi ustawa, sąd dąży do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu nieletniego zmierza w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny. 

Sąd szczegółowo bada postawę rodziców/opiekunów nieletniego, warunki mieszkaniowe i bytowe, postępy w nauce nieletniego oraz jego funkcjonowanie w środowisku szkolnym i rówieśniczym. 

W sprawach nieletnich przeprowadza się wywiad środowiskowy. Wywiad wsparty jest często opinią z opiniodawczego zespołu sądowych specjalistów. Ma ona za zadanie obiektywnie ocenić sytuację i poziom rozwoju nieletniego.

W postępowaniu sądowym odbywa się także rozprawa, podczas której sąd wysłuchuje nieletniego oraz może dopuścić do głosu opiekunów prawnych nieletniego, pokrzywdzonego oraz świadków. Rozprawa przeprowadzana jest co do zasady przy drzwiach zamkniętych, aby zapewnić stronom prywatność. 

Środki tymczasowe w trakcie postępowania 

Po wszczęciu postępowania są może zastosować tzw. środki tymczasowe. Ich celem jest przeciwdziałanie dalszej demoralizacji lub popełnianiu czynów karalnych przez nieletniego w trakcie trwania postępowania. 

Środki tymczasowe opisane są w art. 44 u.w.r.n. Mogą polegać na nałożeniu dodatkowych obowiązków na opiekunów prawnych lub poddaniu nieletniego pod dozór kuratora lub organizacji społecznej. 

Gdy zdaniem sądu nie będzie to wystarczające i dla dobra nieletniego konieczna jest zmiana środowiska, sąd może orzec o tymczasowym umieszczeniu nieletniego w rodzinie zastępczej, ośrodku leczniczym lub ośrodku wychowawczym. 

Środki te mogą być orzeczone na okres maksymalnie 3 miesięcy. Po upływie tego okresu sąd może jednak przedłużyć ich stosowanie na dalsze 3 miesiące, gdy zachodzą szczególne okoliczności. Łączny okres nie może przekroczyć jednego roku. W szczególnie uzasadnionych przypadkach sąd wyższego rzędu może przedłużyć stosowanie środka jeszcze więcej. 

Demoralizacja i środki wychowawcze 

Postępowanie sądowe kończy się stwierdzeniem czy nieletni popełnił zarzucany czyn karalny oraz czy występuje demoralizacja. Na zakończenie w postępowaniu w sprawie nieletnich nie stosuje się kar, lecz środki wychowawcze, wymienione w art. 7 u.w.r.n. Ich katalog jest bardzo szeroki, sąd ma duże możliwości oddziaływania na wychowanie nieletniego. 

Sąd może zobowiązać nieletniego do wielu czynności np. przeproszenia pokrzywdzonego, zapłaty zadośćuczynienia, podjęcia nauki, pójścia na terapię lub podjęcia leczenia. Może też oddać nieletniego pod dozór kuratora lub przejąć nadzór nad wychowaniem nieletniego.  

Oddziaływanie sądu obejmuje także rodziców nieletniego. Sąd może zobowiązać ich do współpracy ze szkołą, ośrodkiem leczniczym lub poradnio psychologiczno-pedagogiczną, a także do naprawienia szkody wynikającej z zachowania nieletniego. W razie niepopełnienia powyższych obowiązków rodzicom nieletniego grożą kary finansowe. 

Gdy zdaniem sądu powyższe środki nie będą wystarczające, może on orzec o umieszczeniu nieletniego w ośrodku wychowawczym lub rodzinie zastępczej zawodowej. Sąd nie określa z góry czasu wykonywania tych środków, zależy on od oceny nieletniego przez podmiot nadzorujący. 

Umieszczenie w zakładzie poprawczym 

Gdy nieletni popełni czyn karalny, jeżeli przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz rodzaj czynu karalnego, sposób i okoliczności jego popełnienia, zwłaszcza gdy środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego, sąd może orzec o umieszczeniu w zakładzie poprawczym, czyli potocznie znanym “poprawczaku”. Do osadzenia w zakładzie poprawczym nie wystarczy sama demoralizacja.

Różnice między młodzieżowymi i okręgowymi ośrodkami wychowawczymi, a zakładami poprawczymi, są znaczne. Ośrodki wychowawcze są bardziej jak szkoła z internatem. Pracują tam profesjonalni wychowawcy, którzy starają się pomóc w rozwiązaniu problemów nieletniego. Zakłady poprawcze są odpowiednikiem zakładu karnego dla nieletnich. Trafiają tam tylko nieletni, którzy popełnili najcięższe przestępstwa. 

Rola prawnika w postępowaniu z nieletnimi 

Profesjonalna pomoc adwokata lub radcy prawnego jest ważna w sprawach nieletnich. Postępowanie to jest specyficzne, nie wpisuje się w normalne ramy postępowania karnego lub cywilnego.  

Doświadczony prawnik będzie uświadamiał sąd o okolicznościach łagodzących, przemawiających za tym, że demoralizacja nieletniego jest niska. Dodatkowo będzie potrafił uargumentować, dlaczego lepsze będzie zastosowanie łagodniejszych środków wychowawczych.  

Dla każdego rodzica najważniejsze jest pozostanie dziecka z rodziną. Jako Kancelaria doświadczona w pomaganiu nieletnim i rodzicom w postępowaniach resocjalizacyjnych, jesteśmy w stanie zapewnić profesjonalną obsługę prawną w zakresie spraw nieletnich. 

Jeżeli potrzebują Państwo porady prawnej lub reprezentacji w postępowaniu związanym z nieletnimi zapraszam do kontaktu telefonicznego lub poprzez nasz formularz.